Değişken Nedir? SPSS’e Değişkenler Nasıl Girilir? Değişken Çeşitleri ve Tanımları
İstatistik dünyasının temel yapı taşlarından biri olan değişkenler, veri analizinin olmazsa olmazlarıdır.
Hayatımızdaki her şey sürekli bir değişim halindedir. Bu değişimleri anlamak ve yorumlamak için istatistiksel yöntemlere başvururuz. İstatistikte bu değişimleri temsil eden en önemli kavram ise değişkendir. Değişkenlerin türleri ve özellikleri, yaptığımız analizlerin sonuçlarını doğrudan etkiler.
Bu makalemizde değişken kavramını detaylı bir şekilde inceleyecek ve farklı değişken türlerini SPSS’ten de örneklerle açıklayacağız.
İstatistikte değişken, bir araştırmada gözlemleyebileceğimiz, ölçebileceğimiz ve farklı değerler alabilen herhangi bir özelliktir. Başka bir deyişle, bir araştırmanın konusunu oluşturan, gözlemden gözleme farklılık gösterebilen özelliktir. Örneğin; bir kişinin yaşı, boyu, kilosu, cinsiyeti, eğitim düzeyi gibi özellikler birer değişkendir.
Değişkenler Neden Önemlidir?
Değişkenleri inceleyerek araştırma sorularımıza cevap bulmaya çalışırız. Örneğin, “Sigara içmek akciğer kanserine neden olur mu?” sorusunu cevaplamak için sigara içme durumu ve akciğer kanseri gibi değişkenleri inceleriz. Dolayısıyla değişkenler, araştırma sorularına cevap bulmamızı sağlar.
Değişken Türleri Nelerdir? Kantitatif (Nicel, Sayısal) ve Kalitatif (Nitel, Numerik) Değişken Ne Anlama Gelir?
Değişkenler, ölçüm özelliklerine göre iki farklı türe ayrılır.
Nitel (Kalitatif) Değişkenler: Sayısal bir değeri olmayan, kategorik olarak ifade edilen değişkenlerdir. Örneğin cinsiyet (erkek, kadın), göz rengi (mavi, yeşil, kahverengi), eğitim durumu (ilkokul, ortaokul, lise vb.) gibi.
Nicel (Kantitatif) Değişkenler: Sayısal olarak ifade edilen değişkenlerdir. Örneğin yaş, boy, kilo, gelir gibi. Niceliksel değişkenler ise sürekli ve kesikli olmak üzere ikiye ayrılır.
Sürekli Değişkenler: Herhangi bir aralıktaki herhangi bir değeri alabilen boy, kilo, sıcaklık gibi değişkenlerdir.
Kesikli Değişkenler: Sadece tam sayı değerleri alabilen çocuk sayısı, kitap sayısı gibi değişkenlerdir.
Bağımsız ve Bağımlı Değişkenler
Bağımsız değişken, bir deneyde değiştirilen veya kontrol edilen değişkendir. Diğer bir deyişle, araştırmacının doğrudan etkileyebileceği ve deneyin sonucunu etkileyeceğini düşündüğü değişkendir. Bağımsız değişken, genellikle “neden” olarak düşünülebilir.
- Bir bitkinin büyümesi üzerinde gübrenin etkisi: Burada gübre miktarı bağımsız değişkendir. Araştırmacı, farklı miktarlarda gübre kullanarak bitkilerin büyümesini ölçer.
- Çalışma saatlerinin sınav notları üzerindeki etkisi: Bu durumda çalışma saatleri bağımsız değişkendir. Araştırmacı, farklı sürelerde çalışan öğrencilerin notlarındaki değişimlerini inceler.
Bağımlı değişken ise bağımsız değişkenden etkilenen ve ölçülen değişkendir. Bağımsız değişkendeki değişikliğin sonucu olarak değişmesi beklenen değişkendir. Bağımlı değişken, genellikle “sonuç” olarak düşünülebilir.
- Bir bitkinin büyümesi üzerinde gübrenin etkisi: Burada bitkinin büyümesi bağımlı değişkendir. Gübre miktarındaki değişikliğin bitkinin büyümesi üzerindeki etkisi ölçülür.
- Çalışma saatlerinin sınav notları üzerindeki etkisi: Bu durumda sınav notları bağımlı değişkendir. Çalışma saatlerindeki değişikliğin sınav notları üzerindeki etkisi ölçülür.
Spss Programında Değişkenlerin Tanımlanması
SPSS’te veriler, değişkenler adı verilen sütunlar içerisinde tutulur. Her bir değişken, belirli bir özelliği (örneğin, yaş, cinsiyet, gelir) temsil eder. SPSS’teki değişken türleri aşağıdaki gibidir;
1. Numeric (Sayısal) Değişkenler
- Tanım: Sayısal değerleri tutar. Matematiksel işlemlere tabi tutulabilir.
- Örnekler: Yaş, kilo, gelir, test puanı
- Alt Türler:
- Scale: Sürekli sayısal veriler için (örneğin, boy, kilo)
- Ordinal: Sıralı kategorik veriler için (örneğin, eğitim düzeyi: ilkokul, ortaokul, lise)
2. String (Metinsel) Değişkenler
- Tanım: Metinsel verileri tutar. Sayısal işlemlere tabi tutulamaz.
- Örnekler: Adı soyadı, şehir, ülke, cinsiyet (erkek, kadın)
- Kullanım Alanları: Açık uçlu soruların cevapları, kategorik veriler
3. Scientific (Bilimsel) Değişkenler
- Tanım: Çok büyük veya çok küçük sayıları üs gösterimi ile ifade etmek için kullanılır.
- Örnekler: Atomik kütleler, Planck sabiti
- Kullanım Alanları: Fizik, kimya gibi bilimsel alanlarda sıkça kullanılır.
4. Date (Tarih) Değişkenler
- Tanım: Tarih ve zaman verilerini tutar.
- Örnekler: Doğum tarihi, deney tarihi
- Formatlar: SPSS, farklı tarih formatlarını destekler (örneğin, GG.AA.YYYY, AA.AA.YYYY).
5. Custom Currency (Özel Para Birimi) Değişkenler
- Tanım: Para birimi ile ifade edilen sayısal değerleri tutar.
- Örnekler: Gelir, gider, bütçe
- Formatlar: Farklı para birimlerini ve formatlarını destekler.
SPSS’te Değişken Tanımlama Adımları
- Variable View sekmesine geçin.
- Yeni bir değişken eklemek için boş bir satıra tıklayın.
- Name: Değişkene kısa ve anlamlı bir isim verin.
- Type: Değişken türünü seçin (Numeric, String, vb.).
- Width: Değişkenin alabileceği maksimum karakter sayısını belirleyin.
- Decimals: Ondalık basamak sayısını belirleyin (Numeric değişkenler için).
- Label: Değişken hakkında daha fazla bilgi vermek için bir etiket belirleyin.
- Values: Kategorik değişkenler için etiketleri tanımlayın.
- Measure: Değişkenin ölçüm düzeyini belirleyin (Scale, Ordinal, Nominal).
Bir anket verisi örneği için değişken tanımlamaları aşağıdaki görseldeki gibi olabilir;
Fakat, araştırmacının veri giriş stiline göre değişkenler farklı bir şekilde de tanımlanabilir. Örneğin, cinsiyet değişkeni “numeric” olarak tanımlanırsa 1=Erkek, 2=Kadın gibi sayısal değerler atanmalıdır. Kategorik değişkenler için sayısal veri ataması, SPSS programı arayüzünde “Values” sütünundan gerçekleştirilmelidir. “egitim_durumu” değişkeni için örnek bir kategori tanımlaması aşağıdaki gibi olabilir;
Spss'te Ölçüm Düzeyi (Nominal, Ordinal, Scale) Nasıl Ayarlanır?
SPSS’te üç temel ölçüm düzeyi vardır:
- Nominal: Kategorik veriler için kullanılır. Veriler arasında bir sıra veya hiyerarşi yoktur. Örneğin, cinsiyet (erkek, kadın), renk (kırmızı, mavi, yeşil) gibi.
- Ordinal: Kategorik veriler için kullanılır ancak veriler arasında bir sıra vardır. Örneğin, eğitim düzeyi (ilkokul, ortaokul, lise), memnuniyet düzeyi (çok düşük, düşük, orta, yüksek) gibi.
- Scale: Sayısal veriler için kullanılır. Veriler arasında eşit aralıklar bulunmaktadır ve sıfır noktasının mutlak bir anlamı vardır. Örneğin, yaş, kilo, gelir, iş tatmini seviyesi gibi.
Measure Sütununun Önemi
- Doğru İstatistiksel Testlerin Seçimi: Hangi istatistiksel testin kullanılacağı, değişkenin ölçüm düzeyine bağlıdır. Örneğin, nominal veriler için ki-kare testi, ordinal veriler için Spearman korelasyonu, scale veriler için Pearson korelasyonu kullanılır.
- Veri Analizinin Doğruluğu: Yanlış ölçüm düzeyi seçimi, analiz sonuçlarının yanlış yorumlanmasına neden olabilir.
- Grafiklerin Seçimi: Farklı ölçüm düzeylerindeki veriler için farklı grafik türleri kullanılır (örneğin, pasta grafik, sütun grafik, histogram).
Measure ve Values sütununa yönelik örnek veri girişi aşağıdaki gibi olabilir;
